Битола е град во југозападниот дел на Македонија и е административен, културен, економски, индустриски, образовен и научен центар за овој дел од Македонија.

Градот е познат и под името „град на конзулите“ . Битола е трет по големина град во Македонија според бројот на жители, додека по површина е втор.
Во текот на историјата, во зависност од владетелите, градот Битола имал многу имиња. Словенскиот назив за градот, Битола, потекнува од зборот Обител (старословенски овој израз до денес се употребува и во хрватски: Обитѣль) кој за време на средниот век се користел за заедница на монаси, како фамилија односно манастир. Името го добил по многуте манастири што се наоѓале во градот и во околината, а некои постојат и денес. Со текот на времето, гласот О се исфрла во изговорот на зборот „Обител“, и името на градот станува Битола. Грците од истите причини градот го нарекувале Монастири (грчки: Μοναστήρι).

Битола е денешен официјален назив за градот, но истовремено и најстариот назив, судејќи по Битолската плоча од 1015 година на којашто градот е спомнат, како и според многуте војсководци на царот Самуил, како и патниците од тоа време. Арапскиот патник Абу Абдалах Мухамед ал-Идриси во 12 век напишал: „Потребни се два дена патување на исток за да се стигне од Ахрид (Охрид) до Бутили (Битола). Бутили е необичен и убав град“.
Постојат приказни според кои на десниот кеј на реката Драгор имало 41 цркви и исто толку воденици за нивно издржување. Исто така и на левиот кеј на Драгор имало 29 цркви со исто толку воденици. За време на празничните денови во тоа време, народот од селата од Битолското поле се собирале кај овие цркви каде ги вршеле своите верски обреди. Со оглед на тоа што земјиштето на кое се наоѓал градот Битола тогаш било прекриено со многубројни цркви, градот го добил името Манастир. Има верзија која вели дека градот Битола името Манастир го добил по една огромна црква која се наоѓала над Битола, кај сегашниот мост викан Црн Мост (турски јазик: kara köprüsü). Во оваа црква можеле да се сместат сите присутни од селското население од битолското поле кои доаѓале за време на празниците да ги вршат верските обреди.
Според записите на Марко Цепенков, градот Битола своето име го добил по големопоседникот Тољо, кој имал своја тврдина во близината на денешното битолско село Буково. Во времето кога дошле Турците да го освојат овој дел од Македонија, за да го повикаат на борба големопоседникот Тољо, му велеле „Би Тољо, до би Тољо“, со што според Марко Цепенков од таму потекнува денешното име на градот Битола.
За време на отоманските власти, градот се викал Манастир, што Турците и Албанците го усвоиле од Грците. После Балканските Војни од 1913 градот потпаѓа под српска окупација и повторно го добил старото име Битола.

Историја на Битола

Најстарите неолитски живеалишта откриени во Пелагониската Котлина зборуваат за еден исклучително долг континуитет на постоење на живот на овие простори. Достигнувањата во сферата на материјалната култура на неолитскиот човек зборуваат за неговиот висок сензибилитет и изнаоѓањето на рамнотежа помеѓу неговиот внатрешен духовен живот и неговиот “реален”, материјален свет.
Бројните жртвеници преку кои се обидувал да ги отслика своите внатрешни чувства и емоции, и својата вечна потрага по божественото, женските фигури со нагласени репродуктивни органи, Божицата Мајка преку кои тој го манифестира нагласеното значење на култот на плодноста, се само одредени сегменти од културата на неолитскиот човек. Откривајќи ги нив, проникнуваме во суштината на еден исклучително богат и значаен период на човековото постоење на овие простори.
Најстарите неолитски живеалишта откриени во Пелагониската Котлина зборуваат за еден исклучително долг континуитет на постоење на живот на овие простори. Достигнувањата во сферата на материјалната култура на неолитскиот човек зборуваат за неговиот висок сензибилитет и изнаоѓањето на рамнотежа помеѓу неговиот внатрешен духовен живот и неговиот “реален”, материјален свет.

Модел на куќа жртвеник, посветен на Богинката Заштитничка на домот

Бројните жртвеници преку кои се обидувал да ги отслика своите внатрешни чувства и емоции, и својата вечна потрага по божественото, женските фигури со нагласени репродуктивни органи, Божицата Мајка преку кои тој го манифестира нагласеното значење на култот на плодноста, се само одредени сегменти од културата на неолитскиот човек. Откривајќи ги нив, проникнуваме во суштината на еден исклучително богат и значаен период на човековото постоење на овие простори.
Доцниот неолит со своите карактеристики претставува своевиден предвесник на достигнувањата кои потоа служат како основа врз која едно по друго се појавуваат и менуваат Бронзеното и Железното време.

Доаѓањето на Словените

Доаѓањето на Словените на овие простори кон крајот на VI и почетокот на VII век претставува своевидна пресвртница во историскиот развој на регинот, а особено во создавањето на Битола.
Историјата на оваа нова словенска населба која се формирала во близина на некогашниот град Хераклеја започнало да ја испишува словенското племе Брсјаци, кон средината на VII век, кое одиграло најзначајната улога во создавањето на градот. Се претпоставува дека во периодот на XI век, за прв пат се среќаваат и првите пишувани информации за Битола која се споменува под името Бутелла, Бутили, Обител, подоцна Монастир и Манастир за да сепак најважно, и до денес зачувано остане, името Битола. Во овој период се споменува дека византискиот цар Василиј II, при своите воени походи низ Пелагонија ги запалил и царските дворци на Гаврило Радомир во Битола.
Иако Василиј II опустошил голем дел од Пелагонија но градот сепак не успеал целосно да го заземе. Бидејќи средновековните градови секогаш имале свои тврдини кои населението во случај на војни ги користело како засолништа, но и како одбрамбени објекти, таква тврдина сосема разбирливо постоела и во Битола. Оваа тврдина во периодот на долгогодишните и постојани напади била значително оштетена па затоа царот Јован Владислав во 1016 год. наредил таа да биде обновена. Претпоставуваме дека на влезот на оваа тврдина била поставена мермерна плоча, во научните кругови позната и под терминот Битолска плоча, каде за прв пат се споменува словенското име на градот, а нејзиното значење е толку поголемо што таа претставува и најстар споменик испишан со кирилското писмо на ова подрачје.

Битолска плоча

 

Битола играла мошне значајна улога и во религиозниот живот на населението. Битолската Епископија која била подчинета на Охридската Архиепископија, претставувала и своевиден наследник на епископијата на некогашниот град Хераклеја. Турбулентните времиња, честите борби, пустошења и грабежи оставиле свој белег врз населението и врз градот. Нападите на крстоносците, епирските, бугарските, латинските и српските завојувачи помалку или повеќе оставиле свој белег и допринеле за влошување на и така лошата состојба на населението. Српското завладување во времето на цар Душан само ја надополнило сликата на бројните војни и завојувачи, за да ваквиот период привремено се смири со владеењето на Волкашин односно неговиот син Крали Марко.
Битола во овој период постепено започнува да се вообличува во значаен трговски центар со многу јаки трговски врски со Венеција, Дубровник но и со многу други градови кои во тој период играле важна улога во европската и светската трговија. Таа во исто време била и место каде се складирале најразлични странски трговски производи кои потоа биле наменети за понатамошен транспорт на пошироките пазари.

 

Турско владеење

Почетокот на турските завојувања на Балканот најавиле и нова ера на живеење. Турските војски во текот на 1382/3 год по многу тешки и крвави борби и по исклучително жестокиот отпор кој го пружило локалното население конечно успеале да ја освојат Битола. Според некои легенди многу жесток отпор на турските освојувачи му пружиле и монасите од седумдесетте манастири и цркви кои во тој период постоеле во Битола. Хаџи Евронос беј кој се наоѓал на чело на турската војска револтиран од жестокиот отпор на кој наишол при освојувањето на градот наредил да се урне и битолската тврдината.
Крвавите битки кои се воделе во овој период влијаеле врз масовно раселување на еден поголем дел од населението од Битола во околните села, што делумно го олеснило колонизирањето на несловенско муслиманско население. Така во овој период биле колонизирани поголем број на Турци, Черкези, Јуруци, Коњари и Роми. Ваквата состојба ја изменила сликата на градот затоа што за потребите на новодоселеното население се граделе различни исламски објекти, џамии, медреси, амами, сараи и вооп што сé она што било потребно за нормален живот на тоа население.
Од овој период всушност започнува и „ориенталното” вообличување на градот што било резултат токму на изградбата на ваквиот тип објекти, но и на ориенталните градителски техники и стилови. Во периодот на XVI – XVII век, период на историски но и културни промени, од страна на турската администрација градот Битола започнува да биде именуван како Манастир или Толи Манастир. Сепак во целиот период на своето постоење името Битола никогаш не било заборавено туку напротив од страна на христијанското население тоа било во секојдневна употреба.
Се претпоставува дека името Манастир е резултат на легендата за седумдесетте цркви и манастири кои постоеле во Битола во периодот на доаѓање на Турците или пак како што Евлија Челебија раскажува дека на овој простор уште во времето на Александар Велики постоел голем манастир поради што и самото место било наречено Манастир. Иако овие информации не може со сигурност да се потврдат сепак сосема е веројатно бројот на црквите и манастирите да биде причина зошто овој град го добил името Манастир.
Битола поради својата местоположба, на крстопатот помеѓу сите најзначајни патни правци (исток, запад, север и југ), уште од најраниот период на турското завладување го добила заслуженото значење при што станала значаен воено – стратешки центар што било само потврдено во 1830 год. кога таа станува и политички центар на Румелискиот Вилает. По распаѓањето на тимаро – спахискиот систем и интензивираните малтретирања од страна на чифликсајбиите дошло и до нови промени во етничката структура на населението во Битола. Во врска со ваквата ситуација важно е да се спомене повторното населување на дел од христијанското население од селата во градот.
Етничката и верската разноликост и толеранција доаѓа до израз и при доселувањето на голем број Евреи од Шпанија и Португалија во текот на XV – XVI век. Со нивното доаѓање биле извршени значајни структурни промени во етничкиот и верскиот состав на населението. Евреите додале свој поинаков печат на времето во кое опстојувале на овој простор. Со влегувањето на овој поинаков етнички и културен елемент се зголемила разноликоста на културната слика на градот. Начинот на облекување, исхраната, религиските убедувања наоѓале свој одраз во секојдневното опстојување и функционирање на градот. Двете најголеми еврејски синагоги, кои денес за жал не постојат, биле значаен елемент во религиозната разноликост на градот.

Ентериер на синагогата во Битола (се наоѓала во близина на Безистенот)

Со доаѓањето на Евреите во Битола започнале да се чувствуваат и промени во развојот на трговијата и занаетчиството. Евреите како познати трговци дале неоспорен допринос во развојот и проширувањето на трговските врски на Битола со најзначајните европски и светски трговски центри. Со доселувањето на Евреите во Битола не биле запрени етничките промени во регионот, затоа што веќе во XVIII век во околните села, но и во градот, се чувствува сé поголемо присуство на Власи.
Главната причина за ваквите процеси се должи на долгогодишните злосторства и грабежи кои ги вршел познатиот разбојник Али – паша Јанински. Тој во 1788 год. го запалил градот Москополе по што голем број на Власи своето уточиште го нашле во Битола. Власите како и Евреите дале свој допринос во развојот и на занаетчиството, но можеби и повеќе во развојот на трговијата.
Под влијание на сите овие настани Битола се развивала со мошне забрзано темпо станувајќи најзначаен трговски центар на Балканот. Во овој период градот добива и една поинаква физиономија. Расположен во пелагониската котлина, опкружен со илјадници стогодишни дрвја и исполнет со дрвореди тој претставувал своевиден рај. Реката и десетината камени или дрвени мостови, убавите приземни или на спрат изградени куќи поделени во дваесет и едно маало ја сочинувале исклучителната физиономија на градот.
Во почетокот на XIX век, период на економски просперитет, во Битола постоеле многу пазари и околу триесетина други локации каде се произведувале и продавале различни производи, но сепак сите тие поделени според видот на стоките и производите кои на нив се продавале: Дрвен Пазар, Житни пазар, Маст Пазар, Ат Пазар и др.. Некои од овие топоними каде во минатото постоеле вакви пазари и до денес го зачувале истото име иако пазарите одамна не постојат. На овие пазари можеле да се слушнат најразлични јазици и да се склучат најразлични договори.
Скоро и да не постоел трговец во градот кој не зборувал барем еден странски јазик. Освен диференцијацијата на пазарите според видот на стоки и производи кои на нив се продавале значајна била и диференцијацијата на по одделни занаетчиски дејности.

Дрвен пазар во Битола (Крај на XIX век)

Во периодот на процут на занаетчиството во Битола постоеле преку 130 видови на занаети, наменети за задоволување на потребите на населението и војската, но и производи наменети за странските пазари. Занаетите биле поделени според видови на различни локации или пак во различни улички во чаршијата. Во современи услови бројот на занети кои опстојуваат е исклучително мал но сепак до денес останале некои од имињата на занаетите по кои се препознавале одредени улички во делот од чаршијата. како што е случај со уличката „кај ѕвончарите”, “кај ковачите” и сл.. Овие локации и термини кои се зачувале до денес а кои навидум се само обични податоци во својата суштина ја кријат приказната за едно друго време и едни поинакви услови, па според тоа нивното културно значење е огромно.
Трговскиот и занаетчискиот подем на градот сосема разбирливо довеле и до своевиден економскиот просперитет на Битола. Развиените трговски врски со големите европски центри овозможувале проток на различни информации и различни трендови. Економскиот просперитет на Битола во текот на XIX век извршил и своевидно влијание во акцентирањето на неговата стратешка и политичка улога. Взаемното дејствување на политичките и економските интереси довело до создавање на една поинаква слика на градот.
Седумдесетте верски објекти, кои ги споменуваа патеписците, од кои некои како вредни културни споменици се зачувани и до денес, требало да претставуваат дом за сите муслимански верници во градот каде освен цивилното муслиманско население во еден период биле стационирани и 30000 војници. Оваа повеќеилјадна војска била стационирана во Црвената и Белата Касарна кои биле изградени во 1837 односно 1844 год.

Црвената и Белата Касарна, Битола крај на XIX век

Средината на XIX век е период кога најголемите европски сили сакајќи да го зајакнат своето влијание на Балканот, а потоа и да го прошират кон исток започнуваат да ги засилуваат своите дипломатски активности. Ваквите интереси довеле до оформување на една нова поинаква „Конзулска Битола”. Може слободно да се рече дека во овој период Битола достигнува највисок економски, политички, па и културен просперитет. Ова е период кога најмоќните европски сили Англија, Австрија, Франција, Италија, Русија, Србија, Романија, Бугарија и Грција во Битола отворија свои конзуларни претставништва.
Афинитетите на некои од наведените држави и нивните конзуларните претставништвата изразени преку пропагандата, не биле само политички и економски туку и територијални што ќе се покаже подоцна при поделбата на Македонија. Развиените трговски врски со Виена, Лајпциг, Трст, Марсеј, Цариград и други значајни трговски центри со отварањето на дипломатските претставништва само биле продлабочени. Економскиот просперитет на градот влијае и врз отворањето на големата Отоманска Банка, на Француската Банка и на уште неколку вакви големи финансиски институции.
На ваков начин економски но и политички Битола станала место каде лесно доаѓале и се прифаќале најразлични влијанија, но овој пат европски. Врз традиционалните градителски техники се надградуваат новите европски стилови и влијанија. Куќите во декоративна смисла ја добивале физиономијата на европски куќи какви што се среќавале во европските градови, но во смисол на фунционалноста тие останале во рамките на традицијата.
Некогашните долапи постепено се заменуваат со најразлични креденци и шкафови. Порцеланот станува сé поприфатен од богатите битолски фамилии. Некогашните обични газиени ламби се заменети со нови порцелански увезени од Виена, Лајпциг, Минхен. Клавирите и пијаната кои ги имало во огромен број во градот стануваат предмет на престиж. Дури и оние битолски фамилии кои немале нити еден музички образован член поседувале свои клавири затоа што тоа им обезбедувало своевиден углед во градот. Оттука всушност доаѓа и епитетот „град на клавирите”. Промените се чувствувале на секој чекор. Европската мода ја заменила некогашната традиционална облека.

Изложба – Клавирите во Битола (НУ Завод и Музеј Битола)

Широк Сокак, главната градска улица станала место каде богатите дами и госпоѓи секогаш дотерани по најнова мода, шушкале со своите фустани предизвикувајќи бројни воздишки и привлекувајќи туѓи погледи. Во околните меани и кафеани најчесто пропратени со кафе, локум и цигари се воделе најразлични дискусии, се зборувало за актуелните политички или економски случувања, се договарале нови трговски зделки, но се дофрлале и шеретски погледи кон младите госпоѓи кои токму тука пред овие господа излегле да се прошетаат. Звуците на пајтоните и серенадите биле речиси нераскинлив придружен елемент на секојдневието на Широк Сокак.

Дембел Чаршија

Излетите на некое од дваесеттината околни излетнички места или пак на Тумбе Кафе, обилните јадења, студената и бистра вода со која изобилува пределот како и високите молики го правеле овој амбиент толку топол што едноставно овој град го приврзувал за срце.
Овој период на раскош, вечерни балови, журови и конзулски забави не бил многу долг. Покрај целокупното изобилство и богатство на градот и одреден круг на негови жители, сепак Битола претставувала и град во кој бројот на сиромашните бил исклучително висок. Ваквиот контраст на градот всушност бил дел од неговото секојдневие, дел од неговото битисување и опстојување, што воопшто не го нарушувал општиот впечаток за градот. Лошата економска состојба кај дел од населението не само во Битола туку и воопшто во Империјата, постепено наоѓа одраз и во нејзините бројни внатрешни превирања што довело до драстични општествени и политички промени.
Целокупниот револт и гнев кој населението го собирал во својата душа во петстотините години турско ропство нашло своевиден одек во настаните кои следувале. Теророт и убиствата претставувале увертира која ги забрзала и интензивирала подготовките околу подигањето на востание кои не ја одминаа Битола. Убиствата на неколкумина видни битолчани кои се случиле само неколку месеци пред востанието, а кои биле резултат на турската одмазда за солунските атентати, само го зголемувале вриежот и незадоволството на широките народни маси.
Илинденското Востание и покрај сета преданост на населението и покрај сите желби и подготовки сепак по еден краток успешен период заврши безуспешно. Тоа повторно доведе до колежи, убиства, максимална суровост во секој поглед. На очиглед на сите биле измачувани и убивани бројни востанички групи и нивни помагачи. Тропотот на пајтоните бил заменет со тропотот на прангите кои одекнувале по улиците носејќи ги во неповрат борците за слобода. Периодот кој следеше, обидите за продолжување на секојдневните активности на населението сепак не доведоа до оној некогашен сјај на Битола.

Спомен соба „Смилевски конгрес“, Меморијален музеј с. Смилево

Младотурската револуција довела ред промени кои мошне интензивно се чувствувале и во Битола како еден од центрите на моќ на турската империја во овој дел на Балканот.
Објавувањето на Хуриетот во 1908 год. масовно било прославено на Широк Сокак од страна на младотурците но и од страна 1.200 те политички затвореници кои тие ги ослободиле од битолските затвори. Задушувањето на превратот на режимот му обезбедило уште неколкугодишно владеење.

Енвер беј – водач на младотурската револуција, фото Манаки

Еден многу важен момент од овој период за Битола е посетата на турскиот султан Решад V во 1911 год. кога битолските кујунџии му подариле рачно изработена позлатена масичка и златна мастилница. Покрај сиот сјај на султановиот пречек набрзо доаѓа до вистински пад на турското владеење со Битола.

Златарот Фила со соработниците кои како подарок на општината за султанот Решад V изработиле масичка од злато и сребро, снимени пред дуќанот на фила (1911 г.)

Сјајот и падот на величествената Битола, неговото богатство и сиромаштија остана засекогаш овековечена од оштрото око на првиот снимател на Балканот Милтон Манаки. Секоја негова фотографија, секој кадар и секоја сцена ни овозможува и денес сосема јасно да го согледаме одмотувањето на историските јазли и историските настани. Тие негови слики останати да сведочат за едно друго време ни ја прикажуваат состојба и времето токму онака како што Манаки и неговите современици ја гледале и како што реално ја живееле.

Браќата Манаки – Јанаки (лево) и Милтон (десно)

 

Балкански војни

Првата Балканска војна, засекогаш ставила крај на петвековното турско владеење во Битола и Македонија. По неа следувала Втората Балканска Војна, така што светлината на ослободувањето била со краток век затоа што едното ропство било заменето со друго. Прокламирајќи се како ослободители српските војски набрзо ги покажале своите вистински територијални аспирации. Со поделбата на Македонија и со поставувањето на границите со Грција дошло до значителен застој и постепено замирање на трговските врски кои Битола ги имала со Солун а оддтаму и со останатите европски центри. Сосема брзо една окупација станува заменета со нова.

 

Прва и Втора Светска Војна

Овојпат српската краткотрајна окупација во 1915 год. по започнувањето на Првата светска војна е заменета со бугарската. Бугарските окупатори опстојувале во Битола само една година, по што во 1916 год. Битола потпаѓа повторно под власта на сојузничките војски (Италија, Англија, Русија и Србија).
Војските на сојузниците во овој период го запоседнале градот поставувајќи ја фронтовската линија со Централните сили во близина на Битола. На овој начин Битола повторно останува во центарот на настаните, односно во жарот на борбите и насилствата. Ваквата состојба се одразила исклучиво негативно во сите сфери на егзистирање на градот и неговото население.

Мајка со изгладнети деца во Битола, за време на Првата Светска Војна (1916)

Мирисот на чад и смрт бил постојаното секојдневие на градот сé до 1918 год. Поделеноста на градот на четири делови со различна окупациона власт (италијанска, француска, српска, и руска), но сите под главна команда на француските воени сили на чело со генералот Сикр, само ги зголемувале тензиите и ја влошувале и усложнувале општата состојба.
Како резултат на ваквата долгогодишна воена состојба градот започнал да наликува на град – сениште, град кој сиот свој сјај за само неколку години го заменил со вечна темнина и град кој сиот свој бурен живот го заменил со смрт. Битола станала гробница за стотици и илјадници војници. Сите тие наоѓајќи ја својата смрт во Битола, тука го нашле и своето вечно почивалиште. Германските, француските и српските гробишта се еден нем сведок кој на единствен и невообичаен начин доволно „зборува” за сите страдања и патила на луѓето.

Германски гробишта од Прва Светска Војна

Француски гробишта од Прва Светска Војна

Српски гробишта од Прва Светска Војна

Крајот на Првата светска војна не донесол ништо подобро за луѓето. Повторно се повторила истата приказна. Како во вечниот круг на пеколот едната власт заменета со друга полоша од претходната и така во недоглед.
Кралството СХС под чија власт подпаднал Вардарскиот дел на Македонија, трудејќи се да го наметне својот етнички и културен идентитет врз македонското самобитно население само ја влошувало состојбата. Како што растеле апетитите на сојузниците растела и тензијата. Повторно на градските порти по само дваесетина години затропала нова војна. Оваа Втората уште пострашна од Првата. Со капитулацијата на Кралството Југославија во април 1941 год. широко им биле отворени вратите на новите окупатори. Повторно истата наизменична смена на окупаторите, како тоа да е една вековна неминовност на која и нема крај. Србите протерани а на нивно место нови окупатори, фашисти, Германци и Бугари. Пак истите обиди за наметнување на туѓ идентитет и култура и обид за повторно етничко безобличување на населението.
Бугарски училишта, бугарски читални, бугарски списанија и сé со една иста цел – општа бугаризација на населението. Појавата на КПМ и активностите кои таа ги спроведуваше во четирите години колку што траеше Втората Светска војна, беа единствената светла точка која можеа да ја видат луѓето и која сосема разбирливо се обидуваат да ја достигнат.
Формирањето на партизанскиот одред Пелистер, Битолско-преспанскиот партизански одред, Одредот Јане Сандански и формирањето на Штабот на Втората оперативна зона претставувале вистински одраз на желбите на населението и идејата за конечно ослободување.
Покрај сите патила кои беа секојдневие во Битола со десетици години, сепак едно утро ја доведе најголемата човечка катасрофа која еден рационален ум и која едно човечко битие не би можело ни да ја замисли. Низ сите пеплишта и рушевини, низ реките со крв, едно мартовско утро во 1943 год. зачекорија од сон разбудените 3.269 битолски Евреи.

Депортација на Евреите во логорите на смртта

Тргнувајќи на ова патување тие не ни сонувале дека за 3.013 од нив, всушност тоа е нивното последно патување. Крајната дестинација логорот на смртта – Треблинка, како желно да ги исчекувал. Улиците исполнети со плачот на недонаспаните деца, исполнети со растреперените од страв души на Евреите го правеле воздухот леплив и неподнослив. Од околните прозорци ѕиркале очите на љувопитните, но и на оние кои скривајќи ги пријателите во своите домови проверувале дали се откриени во своите намери. Зад секое спуштено резе, како да се затворал еден живот, како да умирала и последната надеж. Сепак истрајноста во обидите и непокорот на населението исчеличени во долгите децени на надчовечки страдања му овозможило да ја дочека и преживее и последната година од војната. Припадниците на Првата македонско – косовска бригада, Втората и Третата македонска бригада, како и на Седмата битолска бригада, тешките, исцрпувачки, и натчовечки борби во текот на 1944 год. конечно успееја да ја отворат вратата кон слободата и за прв пат после долговековните страдања да ја остварат желбата за самобитност.
Дел од борците на овие бригади ги продолжиле своите воени походи и по ослободувањето на овој дел од Македонија, на воените фронтови во Срем, Босна, Хрватска и секаде каде што за тоа имало потреба сé до конечното ослободување во 1945 год.

Манифестации по повод ослободувањето на Битола

Борците од Битола и битолско учествувајќи на сите поважни фронтови дале значаен придонес во победата на антифашистичкиот режим. Во овој период значајна била и улогата на делегатите на АСНОМ каде од Битола зеле учество 9 делегати.

 

Битола по ослободувањето

Со завршувањето на Втората светска војна дојде до драстични промени во сите сегменти на човековото живеење. Долгоочекуваната слобода конечно пристигна и во Битола по што по долгогодишните војни и превирања конечно дојде до стабилизирање на состојбата.
Во овој период се поставуваат темелите на новото социјалистичко општество, започнуваат аграрните реформи, се врши национализација на приватниот имот и се воспоставува централистички начин на управување. Но негативните последици од ваквите промени започнуваат наскоро да се чувствуваат по што доаѓа до законски измени во одредени области со што би се надминале негативностите.
Во педесеттите години на XX век се започнува со воведување на работничкото самоуправување. Повоениот период како и законските измени доведоа до значителен прогрес во сите сфери на живеење. Доаѓа до стабилизирање на политичката состојба и значително подобрување на стандардот на живеење на луѓето. Транзицијата која започнува во 90тите годнини на XX век во економската сфера, доведува до промени и во општествените организации. Започнува трансформација на капиталот по што дел од општествениот капитал преминува во приватен. По осамостојувањето на Македонија транзициониот период продолжува, по што еден значаен дел од општествените организации отидоа под стечај за да на крајот бидат распродадени и ликвидирани.
Ваквата појава значително ја влоши економската состојба на населението, но сепак во Битола и денес опстојуваат и успешно работат не само општествени туку и приватни компании. Овој период свој одраз најде и во политичкиот систем по што некогашниот социјалистички систем на управување беше заменет со плуралистички. На политичката сцена во Македонија се создаваа различни политички партии. Дел од ови политички партии сеуште се активни и со својата активност значително допринесуваат во креирањето на општествената, економската и социјалната слика на живеење на народот. Процесот на децентрализација во последните неколку години успешно е започнат и менаџиран што доведува до реализација на различни проекти кои се во корист на граѓаните. Со завршувањето на процесот на децентрализација и со стекнувањето на поголеми ингеренции локалната самоуправа треба значително да придонесе во надминувањето на проблемите и состојбите кои произлегоа од долгите години на транзиции. Само на ваков начин и со максимално залагање таа ќе го врати вистинскиот сјај на градот кој всушност не исчезнал туку е тука некаде притаен околу нас.

Топ дестинации во Битола

Хераклеа Линкестис

Штом го направиш првиот чекор низ тесните улички на Хераклеа под твоите нозе ќе се распостели историјата и минатото. Името на Хераклеа Линкестис неминовно го навраќа секој од нас со векови назад, во периодот на IV век п.н.е. кога овој град е основан од страна на Филип II. Наоѓајќи се на најзначајната сообраќајница од тоа време, Виа Игнација (via Egnatia), Хераклеа станува и најважна нејзина станица во регионот.
Ваквиот нејзин статус неминовно влијае и врз нејзиниот брз развој што е сосема очигледен не само од историските извори туку и од материјалните остатоци на денешниот локалитет.
Секој камен секој постамент обвиен со својата мистичност го носи бремето на минатото. Ги напластува врз себе и хелинистичкото време но и римскиот период. Ги испреплетува и ја создава единствената вистина за овој град каде наизменично се среќаваат градби од едно или друго време, каде се издигаат столбови и се протегаат мозаици.
Портикот од судницата (крај на III век) во кого стојат статуите на доброчинителот и првосвештеникот на Хераклеа – Тит Флавиј Орест, статуата на богинката на правдата и судбината – Немеза е првата градба која ќе ве дочека при прошетката низ Хераклеа. Водоводната мрежа (почетокот на IV век ) која се наѕира при секој следен чекор низ улицата не води и до Термата (почетокот на IV век) со своите три простории. Тие ќе прозборат за една друга, секојдневна димензија на човековото живеење за квалитетот на живот и за грижата за сопственото здравје и хигиена.
Но жителите на овој град не се грижеле само за овој свој земски живот затоа што тие сепак биле многу повеќе духовни битија. Нивната вера кон Бога, кон Христа, особено доаѓа до израз преку востановувањето на Хераклејската епископија и градењето на христијанските храмови. Малата Базилика со своите скромни димензии е само еден од христијанските храмови кој ви ја отвара душата и полека ве води во Големата Базилика, крај Крстилницата, но и во останатите простории на оваа импозантна градба. Подните мозаици присутни во базиликите како да се надоврзуваат на оние од Епископската резиденција и исполнети со илјадници ситни камчиња поставени во совршена хармонија ја плетат мозаичната приказна за христијанството и претставуваат своевидна оддишка на внатрешниот, духовен живот на населението. Претставите на подземниот и небескиот свет спротивставени на крволочноста на земскиот свет како да се трудат да ја одгатнат тајната на животот. Животот и смртта, доброто и злото, како вечни опоненти, длабоко се чувствуваат и во Театарскиот комплекс. Следјќи ја конфигурацијата на теренот неговиот архитект успеал целосно да ги вкомпонира дванаесетте редови на седишта, почесната ложа, скената (scaenae) и оркестрата и да ја доведе оваа градба до степен на совршенство.
Восхитот од театарските претстави го заменува ужасот од венаторските борби, борбата на човекот со ѕверот, која се одвива токму тука, на оваа иста арена. Тоа ги растревожува душите на посетителите и им предизвикува морници.
Суровоста на борбата, крволочноста на ѕверот и реките од крв, пролеани за време на овие борби, не можеле да ги измијата и исчистат, ниту водите од градската чешма која се наоѓа во непосредна близина на Театарот. Таа со својот непрекинат жубор единствено можела да ја раскажува оваа приказна повторно и повторно, и повторно …

 

Музеј Битола

Секој од нас иако бескрајно ја сака иднината, сака да погледне и во минатото и да го почувствува неговиот мирис да го чуе неговиот звук. Секој камен од дворот на овој објект, секоја врата која се отвара пред нас ги чува звуците на минатото и на иднината. Во своите пазуви ги чува вековите и приказните за долгото постоење. Ги знае сите приказни и несебично ги подарува на секој оној кој сака да ги чуе.
Националната Установа „Завод и Музеј” – Битола денес е лоцирана во еден од најзначаните културно историски споменици во Битола, во објектот Стара касарна. Важноста и значењето на овој објект не се резултат само на неговата монументалност, туку и на историското минато, настаните и личностите кои тука престојувале.
Овој објект зграден во 1848 год. кога Битола го доживувала својот најголем развој, бил изграден како Воена гимназија – Идадие. Во 1900 год. оваа гимназија прераснала во Воена Академија – Харабие. Како таква функционирала сé до 1909 год.

Најзначајниот период од постоењето на оваа воена касарна е тесно поврзан со периодот кога во неа се школувал кадетот Мустафа Кемал Ататурк – таткото на модерна Турција.
Оваа зграда чија адаптација во Музеј се изведуваше од 1983 год. претставува вистинска ризница каде се чуваат и презентираат највредните културно историски богатства на регионот. Илјадниците експонати од кои само дел се изложени, ги чуваат цивилизациските вредности на различните епохи, формирајќи ја на тој начин културно – историската карта на регионот. Непрекинатиот период на постоење на различни култури, нивната симбиоза, континуиран просперитет и нивната разноликост овозможуваат присуство на една таква шареноликост што ретко каде се среќава на толку мал простор.

Спомен соба на Мустафа Кемал Ататурк

 

Богатството на експонати (археолошки, етнолошки, историски и др.) се еден дел преку кој можеме да станеме сведоци на сопственото минато. Постојаната археолошка поставка каде се проследуваат различните етапи од историјата на ова поднебје, Градската соба, Спомен собата на Мустафа Кемал Ататурк како и бројните повремени изложби од различни области им даваат можност на посетителите да го почувствуваат духот на минатото и барем за момент да откраднат еден миг од историјата која ја создавале минатите генерации. Но и овој миг во следниот момент ќе биде историја, па затоа секој од нас постојано станува дел од оваа наша заедничка историја, од ова наше постоење.

Музејска поставка

 

Црква Св. Димитрија

Звукот на камбаната одекнува низ воздухот и ја растреперува душата. Се радува на новите животи и жали за оние кои веќе поминале. Се радува и плаче. Одекнува како вековен дамар на градот. Делумно вкопана во земја црквата Св. Димитрија е сведоштво за досетливоста и мудроста на нашиот неимар.
Да можеме да погледнеме назад во историјата и да ги одгатнеме тајните на минатото сигурно ќе наидеме на безброј изненадувања.
Камбанаријата изградена стотина години подоцна од оваа катедрална црква доминира во тој простран двор и со своите звуци како да повикува да влеземе. Чекорејќи полека влегувајќи во широкиот двор кој се отвора пред нашите очи ќе здогледаме масивна но едноставна камена градба.
Годината 1830 кога е изградена оваа црква не претставува само хронолошки знак туку само еден фрагмент од вечноста. Тоа не се празни содржини затоа што ниту еден човеков момент, ден или година не можат да бидат празни. Тие се исполнети со радост и среќа, со болка и страдање, со живот и смрт.

Влегувајќи низ еден од влезовите на застаклениот трем ќе го почувствуваме мирисот на темјанот и свеќите кои со растреперени раце ги палат верниците. Молејќи се за здравје и среќа или пак оддавајќи почит на починатите, тие за момент го запираат времето и влегуваат во друг свет. Само во овој храм на ваков начин може да се почувствува божјиот мир. Изградена на местото на некогашниот стар параклис кој изгорел во пожар со посебно одобрение, и спрема султановиот берат, била повторно изградена. Но таа и покрај сите желби да биде висока велелепна градба според турските закони не смеела да биде повисока. Затоа вкопувањето во земја бил најдобриот начин да се испочитува законот, а притоа да се постигне саканата цел. Израдена за само четири месеци со доброволни прилози од битолските христијани, а без оглед на нивната етничка припадност, овој храм повторно изникнува од пепелта и станува место каде верниците слободно се обраќаат кон бога.
Многубројните еснафи: абаџии, чојаџии, бакали, меанџии, папуџии, кујунџии и др. секој според можностите, но несебично ја помагаа изградбата на овој светол храм. Неговото внатрешно богатство ќе се распостели пред нас штом зачекориме надолу по скалите спуштајќи се во околу 1м вкопаната во земја тробродна базилика. Тогаш пред нашите очи се отвора огромна просторија од која се слуша Божјото Слово. Два реда на масивни столбови по шест од двете страни ја делат црквата на три брода од кои централниот е најголем. Централниот брод е засводен, а неговите краеви се потпираат на двата реда столбови. Спратните галерии и целокупниот црковен мобилијар му даваат посебна убавина на овој храм. Размислувајќи за раскошот и чувствувајќи го мирисот на темјанот, пред нас се отвараат три олтари високи и величествени. Централниот е посветен на Св. Димитрија, јужниот Благовести и северниот на Св. Никола. Целиот иконостас е изработен во позлатена резба од вештите раце на засега непозната резбарска тајфа, но сигурно составена од македонски мајстори. Колку само лози и листови се испреплетиле за да ја исплетат оваа магија. Таа ги прегрнува бројните икони кои ја раскажуваат приказната за христијанството. Лавовите чувари на храмот ја следат истата древна семантика и гледајќи од велелепниот иконостас во секој од нас влеваат стравопочитување пред оваа убавина.

Саат кула

Секој објект си има своја приказна која се предава од генерација на генерација. Нејзината вистинитост никој не ја проверува затоа што приказните се за да се прераскажуваат. Единствената неодгатната приказна за оваа Саат Кула е приказната за 60.000 те илјади јајца кои турската власт ги собрала од населението за да бидат искористени за нејзината изградба, за да биде поцврста и поотпорна.Звукот на ѕвоната, музиката, се разлева низ просторот, низ малиот парк исполнет со убавина.
Новите љубови, новите симпатии се плетат во нејзиното подножје затоа што само таа знае како се чуваат тајни.
Убава и едноставна приказна зар не?
Според старите преданија денешната Саат кула е изградена во истиот период кога во нејзина непосредна близина се градел и православниот храм Св. Димитрија, во триесеттите години на XIX век, иако постоењето на саат кула во Битола се споменува уште од XVII век.
Изградена е од масивни камени блокови. Главниот и воедно најдекоративниот дел од Саат Кулата го сочинува делот каде се поставени бројчаниците, и тоа од сите четири страни по еден.

Влезот во Саат Кулата оивичен со големи мермерни блокови се наоѓа на северната страна а стотина скалила водат до нејзиниот часовник, до нејзиниот врв на приближно 32 м. На секое скалило нова инфомација, нова трансформација. Тие скалила водат до врвот од каде во минатото се огласувале големите метални ѕвона кои го означувале времето. Во 1927 год. поставен е првиот бројчаник и саатен механизам изработен од германската компанија „Конфаге”, но извршени биле и некои измени. Лицата задолжени да ги удираат камбаните биле заменети со сајџиите кои се задолжени за одржување на саатот и сатниот механизам. Првиот бројчаник бил бел со црни броеви и стрелки и бил помал од сегашниот. Овој саатен механизам бил заменет во 1936 год. , кога биле поставени и нови 15 ѕвона, тешки 900 кг, – знак на благодарност за изградбата на Спомен гробницата на германските војници загинати во Првата Светска Војна.

saat kula – stara
Во 1962 год. механизмот е обновен, а во 1970 год. поставена е и клавијатура за изведба на нови композиции. Оваа Саат Кула е една од вкупно 180те во светот во која бил вграден ваков механизам. Музичките композиции ја прават уште поневообичаена. На секои шест часа се огласува една од вкупно шесте композиции: ”Битола Бабам Битола”, ”Билјана платно белеше” …..
Оваа Саат Кула не е само симбол на времето кое одминува незапирливо туку таа е симбол на величественоста на Битола и на нејзиното опстојување. Стрелките отчукуваат во знак на минатото, но го означуваат и новото време.

 

Безистен (Покриен пазар)

Наутро во центарот на градот, крај кејот на реката Драгор четири големи железни порти го отвораат светот на убавината. Луксузот повикува од секој дуќан.
Свилата, срмата и други скапоцени ткаенини се обвиткуваат околу телото, го дотеруваат, го стокмуваат.
Навечер се затвораат ги чуваат и кријат во своите пазуви убавините, богатството.
И така секој ден до денес…….
Слушајќи го жуборот на водата, чувствувајќи го ветерот во лицето стои сам. Одеделен од своето јадро одделен од чаршијата тој останува како осамен сведок на времето кое поминало.
Наоѓајќи се во непосредна близина на градскиот центар, Безистенот е една од највпечатливите и најстарите градби во Битола од периодот на отоманското владење. Со бројните куполи со кои наликува на тврдина, со трите внатрешни улички и со четирите големи метални порти тој е еден од најголемите покриени пазари во регионот. Изграден е во XV век од страна на Румелискиот Беглер бег, големиот везир и познат ктитор Кара Даут паша Узунчаршили.

Иако овој објект изгледа мошне сигурно, сепак во текот на своето постоење честопати бил ограбуван и опожаруван, но сепак опстанал. Во рамките на Безистенот кој во периодот од изградбата па сé до XIX век честопати бил доградуван и преградуван влегуваат голем број на дуќани во кои се продавал текстил и скапоцени ткаенини. Тој воедно претставувал и своевиден трезор каде во посебни делови се чувале парите од даноците од целиот Румелиски Вилает пред да бидат однесени во царската благајна. Од XIX век во него имало вкупно 84 дуќани. Денес повеќето од нив се современо опремени и се продаваат најразлични стоки. Сепак и покрај сите внатрешни трансформации надворешниот изглед на Безистенот останал речиси непроменет.

Стара чаршија

Ако само пред неколку децении тргнеше од Дрвен Пазар до Ат Пазар, тесните камени сокаци ќе те одведеа низ триесетина чаршии. Секоја од нив одзвонува со свој посебен звук со свој посебен глас. Студенилото на каменот заменето со топлиот збор на мајсторите – мајтапчии и калфите – досетливи. Постари и помлади, совети и поуки.
Секој камен од тие калдрмени улици илјадници пати во денот ги чувствува туѓите чекори како вјасаат да откраднат поголемо парче од денот.
Коњите каскаат, камилите и дрвените коли натоварени со најубави стоки од Виена, Париз и Стамбол, Далечниот Исток со своето крцкање го параат воздухот, толку пријатно…
Како еден од најзначајните занаетчиски центри во Македонија а и пошироко, во текот на 19 век, во Битола постоеле и се развивале околу 140 занаети или професии. Сите тие лоцирани на триесетина различни пазари, во различни улички, групирани во посебни еснафски организации со сопствени управни тела. Ат Пазар, Овчи Пазар, Житни Пазар, Маст Пазар, Тус Пазар, Пекмез Пазар, Дрвен Пазар и уште многу други ќе ве пречекаат со раширени раце. Ќе Ве повикаат анџиите и меанџиите да се одморите и да се нагостите. Бозаџиите и салепџиите ќе ве заблажат, а ќе Ве дочекаат чаршиите и трговците.

Старата Битолска Чаршија со околу 900 дуќани, беше дамарот на градот каде сé се создаваше и каде сé се продаваше. Во неа се насетуваше животот на Битола. Бројните занаети и професии го диктираа темпото на животот на целокупното население и од градот, но и од околните места.
Ударите на чеканот, звукот на машините, сјајот на срмата и сребрените нишки кои блескаат од излозите ве мамат со својата убавина.
Пазарните денови беа особено бучни исполнети со трговски надмудрувања и купувачки негодувања. Но сепак сите тие завршуваа најчесто на општо задоволство. Дрвените дуќани со дрвени ќепенци во пожари изгорени, а нови поцврсти напрвени и со метални кепенци затворени. Затворањето на кепенците, претставуваше момент на привремено затајување и подготовка за утрешниот ден. И додека терзиите, срмаџиите, кондураџиите, опинчарите, калајџиите, златарите, кујунџиите и другите заминуваа на заслужениот одмор, низ чаршијата се ширеше звукот на чалгиите а мирот кој постепено завладуваше доцна во ноќта го нарушуваа фурнаџиите, анџиите, симитџиите и бурекџиите кои со мирисот на свежо приготвените јадења го будеа новиот ден.
Новиот ден ист, а пак поинаков од претходниот.
Кепенците железни постојат но тие не ги кријат некогашните занаетчиски дуќани, туку ги затскриваат современо опремените продавници. Со својот шкрипот го носат утрото и со него ја најавуваат вечерта. Ја будат љубопитноста и го бараат жагорот на оние кои останале последни. Ѕвончарите, шапкарите, папуџиите, ковачите и метларите наспроти свеќарите, локумџиите и леблебиџиите. Овие последните како симбол на материјалното и духовното на нераскинливоста помеѓу животот и смртта.

 

Исак џамија

Во близина на мостот каде луѓето не се разминуваат туку застануваат да поразговараат, во близина на мостот кој понекогаш дели различни светови и судбини тука денес по којзнае кој пат се сплотува минатото и сегашноста.
Исхак Челеби Ибн Иса џамија е изградена во 1506 год. и таа е една од најстарите зачувани џамии во Битола. Наспроти Саат Кулата, и Големиот Безистен, оваа џамија чиј минарет е висок околу 50 метри, едноставно доминира во просторот.
Оваа џамија била само дел од големиот вакаф на ктиторот кој освен оваа џамија изградил и медреса, мектеб, 103 дуќани, лозја, 20 воденици и многу други објекти. Целокупниот овој имот требало да биде издржуван од приходите од неговите дуќани во чаршијата, но и од приходите од останатите делови од неговиот имот.
Оваа еднопросторна подкуполна џамија опкружена со секогаш негувано зеленило претставува вистинско почивалиште за душата на нејзиниот ктитор, но и на верниците кои тука доаѓаат тивко да ги изречат своите молитви или едноставно да ги сослушаат божјите зборови. Изградена во техника „клоазоне”, каде наизменично се менуваат делкан камен и тула, се добива необичен но привлечен изглед на овој значаен објект.

Самиот влез во објектот всушност претставува влез во двојниот затворен трем на џамијата кој со својата пространост само ја најавува големината на внатрешниот дел од џамијата. Четирите столбови, поставени на високи камени постаменти, завршуваат со идентични капители. Овие столбови кои доминираат во просторот се главниот декоративен елемент во тремот.

На северозападниот ѕид од тремот се наоѓа главниот портал. Низ овој влез верниците со својот бесшумен чекор газејќи полека и смирено влегуваат во молитвениот простор. Таму ги дочекува раскошна богато сликана декорација врз која си поигруваат зраците кои се прекршуваат на бројните полиелеи играјќи ја вечната игра на светлина и сенки.
Бројните декоративни елементи се присутни и кај михработ, мимбарот но и кај кјурсот. Декорацијата на овие елементи најчесто е геометриска не нарушувајќи го комплетниот амбиент на џамијата.
Играта на боите и формите се отсликува на секој дел од џамијата. Смената на сиво – црната, сината, златната со појаките кобалтно – сината, темнозелената, темноцрвената боја и дава своевидна посебност на оваа џамија.
Нејзината специфичност не може да биде комплетна ако не се спомене позлатената левха во форма на диск која е подарок од султанот Решад V, а која и денес се чува со исклучително внимание.

Текстот е преземен од веб порталот: www.bitola.info